چرا يورو فارسى؟
مهرداد كوشا
فارسى را بايد به لاتين نوشت. بايد با خط يورو فارسى نوشت. چرا؟ براى پاسخ به اين سؤال ابتدا بايد تفاوت بين زبان و خط را توضيح داد.
زبان هنگامى كه بكار مى‌رود يا بصورت گفتار است يا بصورت نوشتار. اگر بصورت گفتار باشد، ماده اوليه آن صدا، يعنى امواج انرژى صوتى است و اگر بصورت نوشتار باشد، ماده اوليه آن علائم و نشانه‌هاى ديدارى است. هردو ماده اوليه فوق متعلق به جهان مادى مى‌باشند. آنچه واقعاً زبان نام دارد، رابطه‌ايست كه بين امواج انرژى صوتى و وقايع دنياى خارج برقرار مى‌شود، يا بعبارتى، مجموعه الگوها و رابطه آنها با جهان بيرون و در واقع، نوعى رفتار انسانى است. با اين ترتيب، زبان نه بعنوان مجموعه اصوات، بلكه الگوها و طرح‌هايى است كه اين اصوات بيانگر آنها مى‌باشند. اين وجه مشترك همه زبانهاست و چيزى كه زبان‌هاى مختلف را از يكديگر متمايز مى‌كند، نوع رابطه‌ايست كه بين امواج انرژى صوتى و وقايع جهان بيرون برقرار مى‌شود و الگوها و طرح‌هاى خاص خود را مى‌آفريند.
مجموعه اين الگوها و نظامى كه بين آنها برقرار مى‌گردد ساختمان زبان را به وجود مى‌آورند. اين ساختمان، ساختمانى انتزاعى و داراى سه دستگاه اصلى مى‌باشد: دستور، واژگان و اصوات. الگوهاى دستورى و واژگان زبان از طريق ماده اوليه صوتى نمايانده مى‌شوند. امواج انرژى صوتى و نشانه‌هاى خطى كلاً خارج از زبان، ولى مربوط به زبان هستند. دستگاه خط يعنى انتزاع خصوصيات مميز از نشانه‌هاى ديدارى خطى و تنظيم آنها در يك شبكه از اين خصوصيات مميز.
با مشخص شدن تفاوت بين خط و زبان، روشن است كه بحث بر سر تغيير خط است، نه زبان؛ ولى چه عواملى تغيير خط فعلى زبان فارسى را ضرورى مى‌سازد؟ اين عوامل را بطور كلى مى‌توان به دو بخش تقسيم نمود:
1) پايان دادن به عقب‌ماندگى علمى و فرهنگى
خط فعلى در حوزه فرهنگى فارسى زبانان و تا حدى عربى زبانان قابل خواندن است. اين خط يكى از موانع موجود در راه تبادل علمى و فرهنگى با جهان پيشرفته و مدرن مى‌باشد. تغيير خط درى است كه گشوده مى‌شود و ارتباطى دو طرفه ايجاد مى‌نمايد. از يكسو جهان پيشرفته و روند فرهنگى آن به حوزه فارسى زبانان راه مى يابد و آنرا تحت تأثير قرار مى‌دهد و از سوى ديگر، حيات فرهنگى فارسى زبانان بيشتر و بيشتر جهانى مى‌شود و بر فرهنگ خارج از خويش اثر مى‌گذارد.
شاخه‌هاى ژرمانيك و لاتين زبان هند و اروپائى كه امروز توسط بخش وسيعى از ساكنين كره خاك در كشورهاي پيشرفته دنيا تكلم مى‌شود، براى نوشتار از حروف لاتين استفاده مى‌نمايند. كاربست اين حروف در دستگاه خط زبان فارسى موجب اعتلاى اين زبان شده و تكامل و گسترش آنرا در دنياى امروز، بر پايه الفباى رايج و غالب در جهان مدرن تضمين مى‌نمايد. همچنين فراگيرى زبان‌هاى مذكور را تسهيل نموده و از اين طريق، استفاده از دستاوردهاى علمى و فرهنگى جهان پيشرفته را همگانى مى‌سازد. در اين ميان، فراگيرى زبان انگليسى از اهميت ويژه‌اى برخوردار است. امروزه، در اوايل قرن بيست و يكم، نقش، اهميت و نفوذ زبان انگليسى به حدى است كه دانش‌آموختگان اين زبان را قادر مى‌سازد به بالاترين حجم از آثار و دستاوردهاى علمى، هنرى و غيره كه در هر گوشه جهان و به هر زبانى كه بدواً نگاشته شده باشند، دسترسى يابند. زبان‌هاى ديگر از چنين قدرت و نفوذى برخوردار نيستند.
2) ساده‌سازى خط و رفع اشكالات فنى آن
صرف نظر از قيد و بندهايى كه خط فعلى، يعنى عربى فارسى در راه گسترش فرهنگ و دانش پيشرو بشرى ايجاد نموده، از لحاظ فنى نيز داراى اشكالات و نواقص متعددى است. اين اشكالات و نواقص كدام‌اند؟
حروف زايد/ حروف چسبيده
خط عربي فارسى داراى حروفى است كه در زبان فارسى امروز ديگر داراى خصوصيت مميز صوتى نبوده و به‌عبارت ديگر، نقش بامعنايى در زبان ايفا نمى‌كنند. ت و ط/ ث، س و ص/ ز، ذ، ض و ظ/ ه و ح/ نشانه‌هاى صوتى يكسان‌اند. براى كسى كه مى‌خواهد خط فعلى را فرا گيرد، به‌نظر مى‌رسد تلاش بيهوده‌ايست كه بداند براى نوشتن كلمات از كداميك از حروف مشابه بايد استفاده نمايد، در حالى كه وجه تمايز صوتى بين آنها وجود ندارد. علاوه بر آن، حروف خط عربى فارسى داراى دوگونه مجزا و چسبيده است كه خود به شكل‌هاى مختلفى نوشته مى‌شوند. مثلاً حرف «غ» در كلمات غول، مغول، مغ و داغ به‌گونه‌هاى متفاوتى ظاهر مى‌شود. همچنين كلمات «مى‌رسد» و «فريدونكنار» را مى‌توان به صورت «ميرسد» و «فريدونكنار» نوشت. اين موضوع عملاً تعداد حروف را زياد و كاربست آنها را پيچيده كرده و موجب بروز اشكالات و ابهاماتى در امر نگارش مى‌شود.
حروف نسبتاً مشابه
در خط عربى فارسى از حروفى استفاده مى‌شود كه با تغيير يك يا چند نقطه در يك كلمه، معني آن كلمه بطور كلى تغيير مى‌نمايد. از اين‌دسته حروف مى‌توان به /ر، ز/ ج، ح، خ/ د، ذ/ ص، ض/ ط، ظ/ اشاره نمود. با جابجا شدن يا حذف يك نقطه در كلمات زر، جالب، خلال، ذليل، نقض و ظاهر، كلمات جديد رز، حالب، حلال، دليل، نقص و طاهر ساخته خواهد شد كه معانى آنها اساساً متفاوت مى‌باشد. بروز چنين اشتباهاتى، به ويژه براى نوآموختگان خط فارسى، كاملاً محتمل است.
مصوت‌ها
خط فعلى، بجز صداى «آ» و «او»، عملاً فاقد نشانه‌هاى مربوط به مصوت‌هاى زبان مى‌باشد. اگرچه مصوت‌ها درابتدا بصورت فتحه، كسره، ضمه و سكون در نقاط مختلف كلمات ظاهر مى‌شده –البته با دقت لازم، بطوريكه هر علامت دقيقاً در بالا يا پائين همان حرف بخصوص قرار گيرد تا كلمه بطور صحيح تلفظ شود- ولى به دليل مشكلات كاربرد، عملاً حذف گرديده است. فقدان مصوت‌ها در خط فعلى زبان فارسى مشكلاتى را در خواندن كلمات، حتى براى خود فارسى زبانان، ايجاد مى‌نمايد. كم نيستند كسانى كه در هنگام خواندن، فراغ (fara:q) را فراق (fera:q) و سلاح (sela:h) را صلاح (sala:h) و يا بالعكس تلفظ مى‌كنند. اين موضوع در مورد كلمات هلال (hela:l) و حلال (hala:l) و اشكال (es:ka:l) و اشكال (as:ka:l) هم صادق است. براى آموزش خط به كودكان فارسى زبان هم آموزگاران مجبورند كلمات را با فتحه، كسره، ضمه، سكون و الف كوچك خالكوبى نمايند. اين مشكلات براى يك خارجى كه بخواهد خط فارسى را ياد بگيرد دوصد چندان است، زيرا براى چنين فردى خواندن صحيح بسيارى از لغات جديد، بدون آنكه قبلاً تلفظ آنها را ياد گرفته باشد، تقريباً غيرممكن است و اين در حالى است كه تعداد لغات در هر زبانى بى‌نهايت است.
ناهماهنگى در نگارش اعداد و كلمات
خط عربى فارسى از راست به چپ و اعداد از چپ به راست نوشته مى‌شوند. اين امر تناقضى در خط است كه بايد حل شود تا در هنگام نگارش عددى در يك متن، نيازى به اندازه‌گيرى طول ارقام تشكيل دهنده آن عدد نباشد. با استفاده از حروف لاتين و نگارش خط از چپ به راست، اين معضل نيز برطرف مى‌گردد.
سؤال: چگونه بايد نوشت؟
بايد با حروف لاتين و با خط يوروفارسى نوشت. به قول على جوادى، زبان فارسى را بايد از اين دايه قرون وسطايى جدا كرد و همانطور كه در برنامه يک دنياى بهتر آمده، بايد طى يك برنامه سنجيده حروف لاتين را جايگزين حروف خط فعلى نمود.
يوروفارسى يك خط با قاعده و ساده است. از چپ به راست و با حروف لاتين نوشته مى‌شود. منطبق با شرايط و ضروريات زمان است و به گفته زنده ياد، منصور حكمت كه نقش اصلى را در بنيانگذارى كنوانسيون يورو فارسى، بعنوان يك مركز علمى و فرهنگى مستقل، همچنين طرح و راهبرى اين مبحث و نيز تدوين اولين نمونه خط يورو فارسى بعهده داشت، خط به خودى خود نه فرهنگ است، نه هويت، نه تمدن و نه حتى زبان. وسيله‌ايست قراردادى براى ثبت گفتار. تغيير خط يك ضرورت انكارناپذير است كه شرايط ايفاى نقشى برابر در حيات علمى و فنى جهان معاصر و استفاده از مواهب مادى و معنوى اين جهان را براى مردم فارسى‌زبان فراهم مى‌نمايد.
براى آشنائى با خط يوروفارسي و قواعد آن، همچنين مطالعه مطالبى كه در اين‌باره نگاشته شده به سايت اينترنتي www.eurofarsi.com مراجعه نماييد. اطلاعات موجود در سايت فوق و نيز كتاب «توصيف ساختمان دستور زبان فارسى» تأليف دكتر محمدرضا باطنى منابع اصلى اين نوشتار بوده‌اند.
25 شهريور 1381-16 سپتامبر 2002
